Wat geeft en heeft betekenis?

Living Earth by Presquesage – Openclipart

Als een dier kijkt naar een hand met een wijzende vinger kijkt het alleen naar die hand met de vinger. Maar niet in de richting die de vinger wijst. De betekenis wordt niet begrepen. Daarvoor is waarschijnlijk enig abstract denken nodig. Hoe zou een mens nu kunnen bestaan zonder enige betekenis? Dat wordt moeilijk. De gedachte dat hij niets te betekenen heeft is moeilijk te verdragen. Zijn instinct doet hem naar betekenis zoeken en eventueel creëert hij deze zelf. Bij betekenis speelt de factor kwantiteit een opmerkelijke rol. Als je ergens meer van hebt neemt de betekenis of waarde ervan in het algemeen af. Een economisch voorbeeld hiervan is inflatie. Als er meer geld in de maatschappij komt gaan bij gelijkblijvende omstandigheden de prijzen omhoog en wordt het geld minder waard. In extreme mate was dat een eeuw geleden het geval bij de hyperinflatie in Duitsland in 1922-1923. Het geld werd toen bijna waardeloos en had bijna niets meer te betekenen. De economie zelf is in de loop van de tijd een vak van rekenmeesters geworden. De vraag is dan wat getallen en cijfers te betekenen hebben. Waar verwijzen ze naar? Uiteindelijk moeten zij verwijzen naar echte goederen en diensten zoals die deel uitmaken van de zogenaamde ‘reële economie’. In zoverre hebben ze echt iets te betekenen. Maar het gevaar is dat de cijfers een eigen leven gaan leiden, niet meer naar reële goederen en diensten verwijzen.

Zo bestaat er naast de reële economie ook een monetaire economie waarin het alleen nog maar om geld draait, een mistige wereld van beurzen, handel in effecten, derivaten, verpakte schulden hypotheken, flitskapitaal en opties. Een wereld waarin speculaties, geruchten, emoties en illusies haasje over spelen. Vooral ook is interessant de vraag wat het veelgebruikte woord duurzaamheid vandaag de dag te betekenen heeft. Iedereen houdt er zo zijn eigen betekenis op na en bedrijven gebruiken het woord te pas en onpas om hun producten te promoten. Zo is duurzaamheid een soort standaardsausje geworden waarmee industrieën en merken laten zien dat ze heus het beste voor hebben met de planeet. Maar in werkelijkheid ligt duurzaamheid veel moeilijker, is het een moeizaam proces van tasten, zoeken en vinden. Waar ligt de duurzame balans in de wereld op de lange termijn? Balans waartussen? Eerst richtte men zich op de balans people – planet – profit. Later werd ‘profit’ (winst) vervangen door ‘prosperity’ (welvaart) om naast economische winst ook de maatschappelijke winst in de afwegingen te betrekken. Het vinden van betekenis kan neerkomen op een niet eenvoudig zoekproces wat zich uitstrekt op de langere termijn.

Nieuwsblad NOF

Betekenis voor producenten en consumenten
Ondernemers die een omslag hebben gemaakt naar een duurzame missie en visie, doen dat vaak vanuit een persoonlijke motivatie. Ze zijn overgestapt van leven vanuit het wat en hoe naar een leven vanuit het waarom. Als je leeft vanuit het eerste, dan vertel je op feestjes wat je doet en hoeveel geld je daarmee kunt verdienen. Leef je vanuit het waarom, dan vertel je vooral de redenen waarom je de dingen doet die je doet. Duurzame ondernemers willen vaak een betekenisvol leven leiden, ze willen waarde leveren voor zichzelf in combinatie met de waarde voor de maatschappij.
Wat de consumenten betreft: waarom blijven materiele goederen zo belangrijk voor ons tot ver voorbij het punt waar aan de materiele behoeften is voldaan? Wat is er toch aan die consumentengoederen dat dat ons maar blijft bekoren zelfs voorbij het punt waar ze nog nut hebben? De sleutel van het probleem ligt in onze neiging om materiele dingen te doordrenken met sociale en psychologische betekenis. De goederen leveren ons een symbolische taal waarin we voortdurend met elkaar communiceren, niet alleen over het grofstoffelijke maar over wat er voor ons werkelijk toe doet: familie, vriendschap, erbij horen, de gemeenschap, identiteit, maatschappelijk aanzien, zin en betekenis van het leven.

Betekenis in de economie
In het verlengde van het vorige kan men stellen dat het bezitten en consumeren van dingen ons verlangen naar betekenis niet bevredigt. ‘Het rijk van de betekenis begint waar het rijk van de noodzaak eindigt’. Het is duidelijk dat de economie zal dienen te veranderen. Maar hoe, in welke richting? Tot op de dag van vandaag wordt de economie nog altijd gedomineerd door het ego en de opvattingen en praktijk van de al vaak beschreven Homo Economicus. De mens als ego is hier gesitueerd aan de top van de natuur. Maar ‘ego’ dient over te gaan in ‘eco’, de economie dient zich helemaal te richten naar de ecologie van de planeet. Hier staat de mens niet meer aan de top, maar is geplaatst tussen al wat leeft, de planten en de dieren. De mens als onderdeel van de natuur. Maar men kan nog een stap verder gaan en de mens helemaal onderaan plaatsen. In deze positie heeft het ego alle betekenis verloren en is de mens dienend. Hij dient de natuur in alle opzichten. Hij bewondert en respecteert haar en stelt haar als voorbeeld.

Betekenis voor het individu
In een van de best verkochte zelfhulpboeken aller tijden, Man’s Search For Meaning (1946), overweegt de Oostenrijkse psychiater en holocaustoverlever Viktor Frankl wat een dokter kan doen als een patiënt vraagt naar de betekenis van zijn leven. ‘Ik betwijfel of de arts hier een algemeen antwoord op kan geven’, schrijft Frankl. ‘De zin van het leven verschilt van mens tot mens, van dag tot dag en van uur tot uur. Van belang is niet de zin van het leven in het algemeen, maar de specifieke betekenis van een persoon op een bepaald moment. De vraag in het algemeen stellen is zoiets als aan een schaakgrootmeester vragen: zeg eens, meester, wat is de beste zet ter wereld?’ De zin van het leven, in de ogen van Frankl, ligt in de verantwoordelijkheid die ieder mens heeft om zijn eigen leven op eigen wijze zin te geven. Het streven naar betekenis is de betekenis.

Betekenis voor de planeet.
Wat betekent de mens voor de planeet? Veel mensen kennen inmiddels het woord ‘antropoceen’ als aanduiding voor de situatie waarin de aarde zich momenteel bevindt. Het woord staat voor een nieuw tijdperk waarin geologische processen door toedoen van de mens fundamenteel en in razend tempo veranderen. Grote veranderingen die gewoonlijk honderdduizenden jaren duren gaan zo snel dat we ze voor onze ogen zien voltrekken: overal ter wereld stijgt de temperatuur, ijskappen smelten, complete ecosystemen worden vernietigd. Wat de mens voor Moeder Aarde betekent kon wel eens tegenvallen, waarschijnlijk minder dan we zouden mogen hopen. Als de hele mensheid in één klap zou verdwijnen, wie zou ons dan missen? Kan de planeet zelf ons zo langzamerhand niet missen als kiespijn? De dieren en planten kunnen het in het algemeen prima zonder ons stellen, hooguit is het voor enkele dieren even wat pijnlijk, bijvoorbeeld voor de honden. Maar na een tijdje zouden ook zij er aan gewend raken. En onze planeet zou de tijd krijgen zich te herstellen van wat wij hebben aangericht.

Ego by Aungkarns – Open Clipart

Dit artikel is geschreven door George van der Meulen en is eerder verschenen in het Nieuwsblad Noordoost-Friesland, februari 2023